बिहान झनक्क रिस उठ्छ भने सरस्वतीको पाठ गर्दा राम्रो हुन्छ : ज्योतिषाचार्य चापागाईं

घनश्याम चापागाईं नेपाली धर्म, संस्कृति एवम नेपालमा मनाइने पर्वहरुका विषयमा विशेष जानकारी राख्छन् । नेपाल ज्योतिष परिषद् केन्द्रिय समितिको उपमहासचिव समेत रहेका उनी ज्योतिष परामर्श सेवामा पनि क्रियाशील छन् । संचारकर्मी हुँदै ज्योतिष विज्ञानका क्षेत्रमा सक्रियता बढाएका उनीसँग बसन्त पन्चमी एवम सरस्वती पूजा, यसको महत्व, पूजा विधि र नेपालमा मनाइने तौर तरिकाका विषयमा गरिएको कुराकानी ।

वसन्त पञ्चमीको महत्व के छ ? तिथि र मितिका हिसाबले कहिले पर्छ ?
विशेषगरी वसन्त पञ्चमी वा सरस्वती पूजा एकै रुपमा बुझिन्छ । तिथि-मितिको हिसावले भन्नुपर्दा २०८१ सालमा चाँही माघको २१ गते सोमबारका दिन परेको छ । नेपाली समाजमा यो पर्वको विशेष महत्व छ । शिशिर ऋतुको गमन या बिदाई संँगसँगै बसन्त ऋतुको आगमन हुनेदिन भएकाले बसन्त पञ्चमीको विशेष महत्व छ । ६ वटा ऋतुहरु मध्ये सबैभन्दा लामो र सबैभन्दा महत्वपूर्ण ऋतु भनेर बसन्त  ऋतुलाई लिइन्छ । धर्मशास्त्रका अनुसार पाँचवटा ऋतुहरुमध्ये बसन्त राजालाई  बलवान मानिएको छ । बलवान भएकै कारणले आ–आफ्नो आयू र उमेरबाट दिनहरु हेर्दा लगभग सबै ऋतुहरु दुई महिनाका हुन्छन । यही बसन्त ऋतुबाट चाँही नयाँ सिजन सुरु हुने विश्वास गरिन्छ ।  

वसन्त पञ्चमी माता सरस्वतीको लागि किन महत्वपूर्ण र प्रिय छ ?
बसन्त ऋतुमा अर्थात बसन्त पञ्चमीकै दिन भगवती सरस्वतीको जन्मदिनको रुप भनेर मानिन्छ । सरस्वतीलाई विद्याकी देवी भनेर पुजन समेत गरिने नेपाली परम्परा छ । महिलाहरु जम्मा तीन चरित्रका हुन्छन् भनेर व्याख्या गरिन्छ । ति देवीहरुको भक्ति गर्ने भनेको उहाँहरुको गुण अनुशरण गर्नु हो । प्रतिनिधित्व गर्नु वा नक्कल गर्नु भनेको दैविय अवतारहरुमा प्रवेश गर्यौं भन्ने अर्थ लाग्दछ । महिला तीन चरित्रका भन्नाले एउटी सरस्वती स्वरुपा हुन् । ति महिला भनेका महान ज्ञानी अर्थात अत्यन्तै ज्ञानी भन्ने अर्थमा बुझिन्छ । अर्को लक्ष्मी स्वरुपा भनेको महान धनी महिला भनिएको हो । अर्को भनेको महान बलवानी र पराक्रमी महिला जसलाई चाँही हामी नवरात्रमा भगवती महाकाली महाशक्तिको रुपमा पूजा गर्दछौं अर्थात दुर्गा भवानीलाई पुजा गर्दछौं ।  यि तीन देवीका आफ्नै महत्व छन् । तथापी महिलाले यी तीनवटा गुण आफूमा अनुकरण गर्न सक्नु भनेको शसक्त महिला हुनु हो । जो मान्छे धनी छ, त्यो मुर्ख हुन्छ । जो मान्छे विद्धान छ त्यो मान्छे गरिब हुन्छ । 

धन र विद्या एउटै मान्छेमा प्रशस्त भएको भए त्यो मान्छेले संसार हल्लाउनसक्छ । त्यस्ता नारी र पुरुषहरु संसारमा यदाकदा मात्र छन् । तसर्थ विद्याकी देवी भनेर मानिने बसन्त पञ्चमीको दिन सरस्वती मातालाई सेतो वस्त्र धारण गरेर हाँसमाथि बसेकी, विणा बजाउने गरेकी, हातमा कलम-पुस्तक लिएकी स्परुपमा व्याख्या गर्छौं । त्यही नै चिजको विकास हुने दिन र त्यहाँबाट अक्षर आरम्भ गर्ने गरिन्छ  । साना बालबालिकाहरुलाई क,ख सिकाउने गरिन्छ । हरेक कुराको आरम्भ गर्दा शुभ दिन सरस्वती पूजालाई मानिन्छ । संगीतकी देवी पनि मानिन्छ । 

बालबालिकालाई शिक्षारम्भ साथसाथै नाक–कान छेडी दिने चलन छ । खास किन यो दिन पवित्र मानिन्छ ?
स्कुलमा भर्ना गर्न बाँकी छ भने त्यो दिन अक्षर आरम्भ गरियो भने जिव्रोमा माता सरस्वतीको बास हुन्छ भन्ने विश्वास छ । घरमा लक्ष्मीको बास होस, आकाशका ३३ कोटी देवता सधैं दाँहिना भइदिउन भनेर गुरुहरुले आर्शिवाद दिने गर्छन् । बसन्त पञ्चमीमा अक्षर आरम्भ गराइयो भने बच्चा अत्यन्तै नै सक्रिय हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।  हरेक कुराको  साइत हुन्छ । बिना साइत केही काम हुँदैन ।  

बसन्त पञ्चमीको दिन पवित्र दिन भएकाले नाक–कान छेड्दा केही साइत हेर्नु पर्दैन भन्ने विश्वास लिइन्छ । हरेक व्यक्तिले बेलुका सुत्नेबेलामा दिनभरीका थकानहरु भएपनि साँझ खुसी भएर सुत्दा बिहान झनक्क रिस उठ्छ भने सरस्वतीको पाठ गर्दा राम्रो हुन्छ । यति मात्र होइन विद्यार्थीहरुलाई विद्या आर्जन गराउनका लागि पनि पाँचवटा लक्षण हुनुपर्छ  । ति पाँचवटा लक्षणहरु माता सरस्वतीको जुन बसन्त पञ्चमीका दिन आराधना गरेर पूजाअर्चना गरेर काम गरियो भने पाँचवटा लक्षणहरु प्राप्त हुन्छ ।  

खासमा माता सरस्वती को हुन् ? हजुरले कसरी व्याख्या गर्नुहुन्छ ?
माता सरस्वतीलाई हामीले ब्रम्हा पत्नीका रुपमा चिन्छौं तर उहाँ बम्हाकी बहिनी हुनुहुन्छ । हामी ब्रम्हा, विष्णु र रुद्रेस्वरप्रति गहिरो विश्वास राख्छौं । ब्रम्हाकी पत्नी भनेर सावित्रीलाई चिनिन्छ । कतिपय मान्छेहरुले सरस्वतीलाई ब्रम्हणी पत्नी भनेर व्याख्या गर्छन् । ब्रम्हाकी बहिनीको रुपमा सरस्वती माता चिनिनुहुन्छ । अर्थात विद्याकी देवी भनेर पनि उहाँलाई चिन्नुपर्छ । 

सरस्वती पूजा गर्ने प्रचलन कहिले र कसरी सुरु भयो ?
सरस्वती पूजाको थालनी कसरी र कहिले सुरु भयो भनेर भन्न सकिदैन् । तर जतिबेला हाम्रा धर्म शास्त्रहरु उदय भए वा पुराणहरुमा आदिम कालदेखि नै सरस्वती माताको पूजा गर्न थालियो । त्यही बेलादेखि सरस्वती पूजा गर्न थालिएको हो । वसन्त पञ्चमी माता सरस्वतीको जन्म दिन भनेर उल्लेख गरिएको छ । लेखकहरुले कसैले एउटा मिति दिने र कसैले अर्को मिति दिने गरेको पाईन्छ तर वास्तविक यही नै मिति भन्ने छैन् । तर पनि यस ऋतुमा उहाँको आगमन हुन्छ र बसन्त ऋतुमा उहाँको जन्म हुन्छ भनिएकाले त्यहाँदेखि थालिएको हो ।

हिजोआज धर्मकर्म हराउँदै गयो, पूजाआजा मानिसहरुले गर्दैनन् । सरस्वती पूजा मानिसले गर्दैनन, धर्म संस्कृतिमा लाग्दैनन्, आधुनिक युगमा मानिसहरु नास्तिक बने भनिन्छ । जति मान्छे नास्तिक बन्छ एकदिन त्यसलाई ठक्कर लाग्छ, मानिसले आपत परेपछि समाधानको पाटा खोज्छ । तथापी हामीले विश्वास राख्यौ भने उत्तम फल प्राप्ती हुन्छ । वसन्त पञ्चमीका दिन हामीले प्रयोग गरेका सरसामानहरुमा पनि ख्याल गर्नुपर्छ । अहिले कम्प्युटरको जमाना छ, हात हातमा फोन छ । हाम्रा सामाग्रीहरु हरेक चीजहरुको पुजन गर्नु भनेको त्यो चिजप्रति समर्पित छु भनिएको हो । पुजन, भक्ती र भावले लक्ष्य चुम्न सहयोग गरोस भनेर नै ति चिजको पुजा गरिएको हो । 

हजुरले पूजा गर्दा सर–सामग्रीमा ध्यान दिनुपर्छ भन्नुभयो । सामाग्रीहरु के–के प्रयोग गर्नुपर्छ ,पूजाका विधिहरु केके हुन् ?
माता सरस्वतीको पूजा गर्दा विशेषगरी दियो, कलश, गणेशको पूजा अनिवार्य गर्नैपर्छ  । आफ्नो अफिसहरु वा घरमा गर्दा पनि दियो, कलश राखेर गणेशको पूजा गर्नैपर्छ । दायाँ हातपट्टी आशन अथवा पूर्व फर्केर पूजा गर्न बस्नुपर्छ । कर्ताले र आफ्नो दायँपट्टी दियो बालिन्छ र बीचमा गणेश स्थापना गरिन्छ । त्यसभन्दा पछाडि कलशमा पानी फूल राखेर दिप, कलश र गणेशको पूजा गरिन्छ । लामा लामा मन्त्रहरु हुन्छन, तीनको उच्चारण गरिन्छ । त्यसपछि गणेशको भन्दा अगाडि सरस्वती माताको मूर्ति वा फोटा राख्नुपर्छ । तर मूर्ति र फोटामा दुईवटा प्रभाव हुन्छन् । फोटा राख्नुहुन्छ भने त्यति आपत्ति रहेन । 

यदि मूर्ति राख्नुहुन्छ भने प्राण प्रतिष्ठित हुनुपर्छ । बिना प्राण प्रतिष्ठा गरेका मूर्तिहरु अर्थात बजारबाट किनेर ल्याएर त्यही दिन राखेर पूजा गर्दा त्यसमा शक्ति विस्थापित हुँदैन् । त्यसलाई जगाउनुपर्छ  । एउटा लामो मन्त्र हुन्छ त्यसले विज्ञ गुरुहरुबाट सरस्वतीको प्राण प्रतिष्ठा गर्नुपर्छ । गुरुहरुले जगाइदिनुहुन्छ र त्यो चलायमान भयो भन्ने विश्वास गरिन्छ र मूर्ति पूजा गर्दा विशेष लक्ष्मी प्राप्ती गर्ने र स्थिर सरस्वती प्राप्त गर्न उभिएका मूर्तिहरुभन्दा बसेका मूर्ति किन्दा राम्रो मानिन्छ । त्यसैले माता सरस्वतीको बसेको फोटो, मूर्तिलाई प्राण प्रतिष्ठा गरेर त्यसको विधिवत रुपमा चन्दन, अक्षता फूलपातीले मूर्तिको पूजन गरिन्छ । र पेशासँग सम्बन्धित सामग्रीहरुको पूजा गर्नपर्छ । वर्षभरी नै मेरो पेशा राम्रो होस् भन्दै कामना गर्दै आफ्नो पेशा अनुकुलको सामाग्रीको पूजा गर्ने र सकिन्छ भने सरस्वतीको जुन बन्धना स्तुती गाइन्छ, त्यो गाउनु राम्रो हो । माता सरस्वतीले हातमा लिएका विभिन्न साधनहरु छन् । ति मध्ये बुझ्नैपर्ने चाँही चारवटा चिजहरु छन् । एउटा हातमा विणा, अर्को हातमा स्फटिकको माला, अर्को हातमा पुस्तक र अर्को हातमा अभय मुद्रा बोक्नुहुन्छ । त्यसैले हामी माता सरस्वतीको भक्ति गर्ने हो भने यी चिजपनि ल्याएर पूजा गर्नुपर्छ । 

विद्यार्थी नभएपनि विद्या त जन्मदादेखि नै नमरेसम्म आर्जन गर्ने चिज हो । तसर्थ ज्ञान गुण दिने र लिने काम जीवन्त रुपमा चलिराखेको हुन्छ । ति चार चीजको पूजा एवम माता सरस्वतीको पूजा गर्नु राम्रो हो । सकिन्छ भने त्रिकन्या, पञ्चकन्याहरुलाई माल्यार्पण गर्ने, टीकाटालो गरिदिने, मिठो फूल प्रसाद ग्रहण गराइदिने गर्नुपर्छ । र त्यो दिन माछा मासुहरु नखाने बेलुका माता सरस्वतीको स्तुति गान गर्ने गर्नुपर्छ । 

उहाँले चारवटा हातमा बोक्नुभएको भएको चार सामग्रीहरुको विशेषता पनि छुट्टै होला नि ?
विणा माता सरस्वतीले बोकेकाले नाच्ने, गाउँने, बजाउने एवम संगीत साहित्यका सीपका धनीले पनि माता सरस्वतीको पूजा बढी गर्नुपर्छ भन्ने लाग्छ । उहाँको सहयोग प्राप्त भएन भने कलाकारहरु सप्रिदैनन् । कलाकारको प्रतिनिधित्व विणाले गर्छ । अर्को हातमा भएको पुस्तक भनेको चाँही शिक्षाको प्रतिक हो ।  विद्यार्थीहरुको स्मरणशक्ति तेज होस् भनेर पुजा गरिन्छ । अर्को स्फटिकको माला बोक्नुहुन्छ । स्फटिक भनेको पारदर्शीताको प्रतिक हो । सरस्वतीले सेतो बस्त्र धारण गर्नुहुन्छ र कमलमाथि बस्नुभएको र हाँसमा सवार गर्नुहुन्छ । त्यसैले त माता सरस्वतीको प्रतिक भनेको सेतो हो । सेतो रङ्ग भगवतीको हो, सेतो भनेको सफा हो । हरेक व्यक्तिको सोच पारदर्शि हुनुपर्यो । रिस उठ्यो भने त्यसलाई पैतालाले थिच्न सक्नुपर्यो अनि मात्र मनमा सङलो भाव सृजना हुन्छ । त्यसैले सेतो बस्त्रको प्रयोग गर्नुपर्छ भनेर स्फटिकको माला पूजा गरिन्छ । अर्को भनेको अभय मुद्रा हो, त्यो भनेको  डरबिनाको मुद्रा हो । काम गर्दा हिम्मत वा आँट भएन भने परीक्षा पास गरिन्छ, त्यसैले यसको पूजा गर्नुभनेको हो । 

पूजा गर्दा मन्त्रहरु चाँही केके उच्चारण गर्नुपर्छ ?
माता भगवतीको स्तुती गर्ने मन्त्र धेरै लामा हुन्छन् । विशेषगरी स्तुति गान गर्नुपर्छ । व्रम्हाकी स्वरुप भएकी भगवती सरस्वतीको १२ वटै स्वरुपलाई एकैपटक नमन गरेर स्तुती गान गाउनुपर्छ । 

युवा पुस्ताहरुमा नास्तिकपन बढ्दो देखिन्छ । यसले धर्म सस्कृतिको संरक्षण र नयाँ पुस्तामा आस्था कसरी ल्याउन सकिएला ?
हामी विदेशी तामझामहरुलाई भित्राइरहेका छौ, आफ्ना पुरातन संस्कृतिहरुलाई बिर्सिदै गइरहेका छौ । जन्म दिन मनाउँदाको क्षणलाई नै हेरे पुग्छ । जन्मदिनको दिन त आफ्ना अष्ठ चिरन्जिवीहरुको पूजा गरेर, पाठ गराएर बर्षदिन भरीको  समय शुभ रहोस भनेर कामना गर्नुपर्ने हो । ग्रहहरुको शान्ति गराउने हिजोको जमानामा आज विभिन्न बस्तुहरु मिक्स गरिएका केक ल्याएर रमाइलो गर्छौं । अनि त्यो केक काटेर खाने क्रममा सबैभन्दा पहिले बत्ति बाल्नुपर्ने हो तर जब केक काट्ने बेला भयो बत्तिलाई फुकेर निभाउँछौं । बत्ति त ज्वलन्त हुनुपर्यो नि, निभ्नु भएन । बत्ति जलेर आफूलाई उज्यालो दिलाओस भन्ने हो । हरेक व्यक्तिले आफ्नो ज्ञानको ज्योति छर्नु भनेको बत्ति बाल्नु हो । तर हाम्रो समाजमा पाश्चात्य संस्कृति बढ्न थालेको छ । 
नौ वटा ग्रहहरु घुम्दै जाने क्रममा सबै मान्छेलाई सुखैसुख हँुदैन् । एकदिन दुःख हुन्छ । दुःख भएपछि त्यो मान्छेलाई ठक्कर जब लाग्छ उ जति नास्तिक होस् उ कुनै पनि माध्यम अपनाएर आस्थाका देवी देवताकोमा ज्ञान लिन जान्छ । तुलनात्मकरुपमा धर्म संस्कृतीप्रति आस्था घटेकै हो । पाँच भाई छोरा जन्मिदा एक भाई आस्तिक र अरु नास्तिक हुँदा उसले अरु भाइलाई मोटिभेट गर्नसक्छ । आगोको झिल्का ठुलो चाइदैन सानो थोरै शक्ति भएपनि त्यसले जलाएर त्यो उज्यालोमा अरु मान्छेलाई ल्याउन सक्छ भन्ने विश्वास गर्न सकिन्छ । तर यसमा चाँही राज्यले पनि नीति ल्याउनुपर्छ । 

धर्म संस्कृतीको संरक्षणको विषयलाई राज्यले कतिको प्राथमिकतामा राखेको छ जस्तो लाग्छ ?  
राज्यले कानून निर्माणमा कमी गरेको छैन् होला । संविधानमा लेखिदाखेरी धर्म संरक्षणका खातीर बहुपार्टीको प्रतिनिधित्व भएको देखिन्छ । तर धर्म संस्कृतीप्रतिको संरक्षणमा व्यवहारिक रुपमा सरकारी तवरबाट केही कमजोरी भएको छ । पाश्चत्य मुलुकहरुबाट प्रतिपादित भएका धर्म गुरुहरु, पादरीहरुसँगको साँठगाँठ भएको देखिन्छ । धर्म संस्कृतीको संरक्षणमा कागजी प्रकियामा जति उल्लेख गरिएको छ व्यवहारिक रुपमा केही कमजोरीपन देखिएकै छ । यसमा हामीले राज्यलाई घचघच्याउनुपर्छ । राज्यले गरेर भन्दा पनि राज्यप्रति उत्तरदायी हामी जनताहरुको आवाज त्यहाँ बुलन्द हुनैपर्छ ।