‘जातीय समीकरण’ प्राथमिकतामा राख्दै २०२४ को चुनाव जित्ने मोदीको रणनीती

काठमाडौं । चकित पार्ने पुरानो परम्परालाई कायम राख्दै  भारतीय जनता पार्टी (भाजपा)ले मध्य प्रदेश, राजस्थान र छत्तीसगढमा नयाँ मुख्यमन्त्री पदका लागि नयाँ अनुहार घोषणा गरेको छ।

शिवराज सिंह चौहान, वसुन्धरा राजे र रमन सिंहजस्ता दिग्गज नेताहरू छान्नुको सट्टा पार्टीले मोहन यादव, भजनलाल शर्मा र विष्णुदेव साईलाई मुख्यमन्त्रीको पद दिएको छ।

बीजेपीले एक हप्ताभन्दा बढी समयसम्म विचारविमर्शपछि यी तीन नामहरूलाई अनुमोदन गर्यो। पार्टीले मध्य प्रदेश र राजस्थानमा दुई–दुई उपमुख्यमन्त्री पनि बनाएको छ ।

भाजपाको यो चुनावलाई सन् २०२४ को लागि ठूलो रणनीतिका रूपमा हेरिएको छ। विपक्षीले लोकसभा चुनावमा जातिलाई हतियारको रूपमा प्रयोग गर्न नपरोस् भनेर पार्टीले यी पदमा निर्वाचित जनतामार्फत् जातीय समीकरण समाधान गर्ने प्रयास गरेको विज्ञहरू बताउँछन् ।

यसअघि छत्तिसगढ र मध्य प्रदेशमा आदिवासीलाई मुख्यमन्त्री बनाएको भाजपाले राजस्थानामा ब्राम्हणलाई अघि सारेर उत्तर भारतको जनमत आगामी आम निर्वाचनमा आफूतिर पार्न खोजेको विश्लेषण गरिएको छ ।

हालै भएका ५ प्रदेशको निर्वाचनमा भाजपाले मध्य प्रदेश,राजस्थान र छत्तिसगढमा बहुमत ल्याएको छ । यसपटक भाजपाले मुख्यमन्त्रीमा सिनियर र प्रभावशाली नेताहरुलाई पाखा लगाएर जातीय समुदायलाई लक्षित गर्दै लो प्रोफाइल नेतालाई मुख्यमन्त्री बनाएको छ । मुख्यमन्त्रीकी एक सशक्त दाबेदार राजकुमारी दियाकुमारीलाई उप मुख्यमन्त्री बनाइएको छ ।

यससँगै यसले अटल बिहारी वाजपेयी र लालकृष्ण आडवाणीको समयमा निर्वाचित मुख्यमन्त्रीहरूको युगको अन्त्य भएको पनि संकेत गर्छ।

तर, चुनावअघि नै भाजपाले तीन पूर्व मुख्यमन्त्रीलाई अब जिम्मेवारी नयाँ अनुहारलाई दिने संकेत दिन थालेको थियो ।

मुख्यमन्त्रीको नाममा पार्टीले यी प्रदेशको विधानसभा चुनाव लडेको विज्ञहरुको विश्वास छ । बरु, सम्पूर्ण अभियान पीएम मोदी र उनको ग्यारेन्टीमा केन्द्रित थियो।

यस्तो अवस्थामा भारतीय जनता पार्टीले ठूला नेताहरुलाई पन्छाएर उनीहरुको स्थानमा नयाँ अनुहार राखेर के हासिल गर्न खोजेको र के संकेत दिन खोजेको भन्ने प्रश्न उठ्छ ?

२०२४ को चुनावको तयारी कि अरु कारण ?
मध्य प्रदेशमा बीजेपीको जितमा ओबीसी समुदायका मतदाताको ठूलो भूमिका रहेको छ। यहाँ कांग्रेसले जातीय जनगणना र आरक्षण जस्ता मुद्दाहरूको सहायताले ओबीसीहरूलाई आफूतर्फ आकर्षित गर्न खोजिरहेको थियो।

तर, सन् २०१८ को तुलनामा बीजेपी धेरै ओबीसी मत प्राप्त गर्न सफल भयो। मोहन यादवको निर्वाचन यसैको परिणाम मानिएको थियो ।

उही समयमा तीन राज्य छत्तीसगढ, राजस्थान र मध्य प्रदेशमा आदिवासी क्षेत्रका मानिसहरूले यस पटक भाजपालाई भोट दिए। पार्टीले यी राज्यहरूमा कुल १०१ एसटी सीटहरूमध्ये ५६ प्रतिशत जित्यो।

९० मध्ये २९ सिट एसटीको बाहुल्य रहेको छत्तीसगढमा पार्टीको प्रभाव सबैभन्दा बढी थियो । सन् २०१८ मा बीजेपीले केवल ३ सिट जितेको थियो, जुन यस पटक १७ पुगेको छ। पिछडिएको जनजाति अर्थात् अनुसूचित जातिले देशको कुल जनसंख्याको करिब ९ प्रतिशत ओगटेको छ ।

मुख्यमन्त्री पदका लागि अनुहार छनोटमा भाजपाको रणनीतिबारे बताउँदै वरिष्ठ पत्रकार राधिका रामाशेसनले भनिन्, ‘पार्टीले यी तीन राज्यमा पाएको समर्थन बलियो मात्र नभई बलियो रहनुपर्छ भन्ने सन्देश दिन खोजिरहेको छ । साथै यो २०२४ को चुनावसम्म लम्ब्याउनुपर्छ।’

त्यस्तै, यादवलाई मध्यप्रदेशमा ल्याउनुको कारण बताउँदै उनी भन्छिन्, ‘यसबाट राज्यमा सन्देश अवश्य जान्छ, तर भाजपाले यूपी र बिहारका यादवहरूलाई पनि सन्देश दिन खोजेको छ ।’

‘यूपी पनि मध्य प्रदेशसँग जोडिएको छ। लोकसभा चुनावमा भाजपाले यादवहरूको मत नपाएको होइन, तर अन्य ओबीसी समुदायको तुलनामा यो कम छ। सांसदमार्फत् भाजपाले यूपी र बिहारका यादवहरूलाई नरम पारेको छ।’

योसँगै भाजपाले ब्राह्मण र अनुसूचित जातिको उपमुख्यमन्त्री नियुक्त गरेर सन्तुलन कायम राख्ने प्रयास गरेको छ । राजस्थानमा पनि पार्टीले जातीय समीकरण बनाउन खोजेको छ ।

अचम्म लाग्ने नाम छनोट गर्नु पुरानो परम्परा 
मुख्यमन्त्री पदका लागि छनोट भएका सबै नाम चर्चामा नपरेका व्यक्ति हुन् । वास्तवमा मुख्यमन्त्रीका रूपमा आफ्नो नाम घोषणा हुनुअघि खिचिएको मोहन यादवको तस्बिर पनि भाइरल भएको थियो, जसमा उनी पछाडिको लाइनमा उभिएका थिए । योसँगै भजनलाल शर्मा पहिलो पटक विधायक बनेका छन् ।

प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीमाथि किताब लेखेका निलाञ्जन मुखोपाध्यायले अचानक नयाँ नाम रोज्ने चलन नयाँ नभएको बताउँछन् । वास्तवमा यो पूर्व प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीको कार्यकालमा पनि देखिएको थियो।

उनले प्रख्यात कार्टुनिस्ट आरके लक्ष्मणको चालीस वर्ष पुरानो कार्टुनलाई उल्लेख गर्दै यसको उदाहरण दिन्छन्। यो कार्टुन आन्ध्र प्रदेशको मुख्यमन्त्रीको चुनावसँग सम्बन्धित थियो।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीलाई अभिवादन गर्न कयौं नेताहरू लाइनमा उभिरहेका थिए, तीमध्ये एकलाई छानेर इन्दिरा गान्धीले भनिन्, ‘अब तपाईं नयाँ मुख्यमन्त्री हुनुहुन्छ, तपाईंको नाम के हो ?’

यस कार्टुनको पृष्ठभूमि सन् १९८२ मा राजीव गान्धी र आन्ध्र प्रदेशका तत्कालीन सीएम टी. अञ्जैयासँग सम्बन्धित घटना थियो।

त्यतिबेला पार्टीका महासचिव भएका राजीव गान्धी हैदरावाद पुगेका थिए । टी. अञ्जैयाले उनलाई यहाँ ठूलो स्वरमा स्वागत गरेको थिए। यसबाट राजीव गान्धीलाई नराम्रो लाग्यो।

नीलाञ्जन मुखोपाध्याय भन्छन्, ‘जब राजीव गान्धी दिल्ली फर्के, उनले आफ्नी आमालाई टी. अञ्जैयालाई पदबाट हटाउन भने। त्यसपछि टी. अञ्जैयालाई हटाइयो र लगातार दुई कार्यकालका लागि नयाँ मुख्यमन्त्री बने जसलाई धेरै कम मानिसहरूले चिन्थे।’

टी. अञ्जैया तल्लो तहका नेता थिए, उनलाई हटाउनु कांग्रेसको लागि महँगो थियो। जसका कारण तेलुगुको स्वाभिमानमा चोट पुग्यो र एनटी रामारावले यो भावनालाई प्रोत्साहित गर्दै तेलुगु देशम पार्टी बनाए र अन्ततः १९८३ मा आन्ध्र प्रदेशको मुख्यमन्त्री बने। कांग्रेसले त्यहाँ लामो समय सरकार बनाउन सकेन ।

निलाञ्जन मुखोपाध्याय भन्छन्, ‘हिजो पनि यस्तै अवस्था देखियो। कम्तीमा सात-आठ जना यस्ता पत्रकारलाई चिन्छु, जसले भजनलाल शर्माको नाम घोषणा हुने बित्तिकै उहाँ को हो भनेर गुगलमा सर्च गर्न थाल्नुभयो।’

उनी भन्छन्, ‘मध्य प्रदेशमा पनि यस्तै भएको छ ।’

कार्यकर्तालाई के सन्देश दिन खोज्दैछन् ?
निलाञ्जन मुखोपाध्यायको भनाइ छ, ‘ठूलो पद र ठूलो समर्थनबिना नै पूर्णतया अपरिचित नेतालाई मुख्यमन्त्री बनाएको देखाइएको छ ।’

२०१४ पछि झारखण्ड, हरियाणा र महाराष्ट्रमा सरकार बनेपछि मनोहर लाल खट्टर, देवेन्द्र फडणवीस, रघुवर दास मुख्यमन्त्री बने, जसलाई आफ्नो कार्यस्थल बाहिर धेरै कम मानिसले चिन्थे। राष्ट्रिय स्तरमा उनको कुनै छवि थिएन।

तर, यसको पछाडिको कारण बताउँदै उनी भन्छन्, ‘प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले विशेष प्रोफाइल नभएको अनुहारमा सधैं सहजता देखाउनुभएको छ। किनभने उनी कसैलाई सम्भावित प्रतिस्पर्धीको रूपमा उभिन दिन चाहँदैनन्।’

उनी भन्छन्, ‘जब मोदी सीएम थिए र २०११ देखि २०१३ सम्म बीजेपीको प्रधानमन्त्री पदको उम्मेदवार को बन्ने भन्ने बहस चलिरहेको थियो, तब उहाँभन्दा अगाडि शिवराज सिंह चौहान र वसुन्धरा राजे यस्ता नेता थिए जसले यो पदमा पुग्ने सम्भावना राखेका थिए।’

मुखोपाध्याय भन्छन्, ‘सबैलाई थाहा छ कि मोदी यस्तो नेता हुन् जसले न भुल्छन्, न माफ गर्छन्। उहाँलाई यी कुराहरू याद छन्।’

दोस्रो तहमा जातीय समीकरण छ । पार्टीले तीनै प्रदेशमा प्रत्येक जातजातिबीच सन्तुलन कायम गरेको छ । मुख्यमन्त्री र उपमुख्यमन्त्रीमा आदिवासी, ब्राह्मण, ओबीसी, राजपूत समुदायको पनि प्रतिनिधित्व छ।

उपमुख्यमन्त्री बनाएर सहि काम नगर्ने हो भने उनीहरुको पछाडी अरु दुई जना तयार भईरहेको पनि संकेत गरिएको छ । कसैले पनि आफूलाई महान नठान्नु भन्ने संकेत गरिएको छ ।

के मोदी र शाह मात्रै बन्ने पार्टीको अनुहार ?
मध्यप्रदेशमा शिवराज सिंह चौहानले पनि लाडली बहना र लाडली लक्ष्मी जस्ता योजनाहरूको ठूलो सदुपयोग गरे। यसबाट भाजपालाई पनि फाइदा भयो । जितको श्रेय कसलाई दिने भन्ने विषयमा पनि छलफल भएको थियो ।

विज्ञहरूका अनुसार पार्टीले चुनावअघि हरेक राज्यमा प्रधानमन्त्री मोदीको अनुहार अगाडि राखेको थियो। जितपछि सबै प्रमुख नेताहरुले यसको श्रेय प्रधानमन्त्री मोदीलाई मात्र दिएका छन् ।

अब के मोदी र शाह हरेक चुनावमा बीजेपीको अनुहार हुनेछन् ? यस प्रश्नमा राधिका रामाशेसन भन्छिन्, ‘आजको नक्सा हेर्‍यो भने गोवा, गुजरात, उत्तराखण्ड, हरियाणालगायत सबै राज्यमा दिल्लीबाट सीएम निर्वाचित भएका छन् ।’

तीन मुख्यमन्त्रीहरू बीचको एउटा समानता यो हो कि तिनीहरू सबै भाजपाको मार्गदर्शक शक्ति मानिने राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघसँग नजिक थिए। त्यसोभए अब ठूला पदहरूमा आरएसएससँग सम्बन्धित अनुहारहरू मात्र देखिनेरु

यसबारे राधिका रामशेषन भन्छिन्, ‘मोदी-शाहको कार्यकालमा अखिल भारतीय विद्यार्थी संघ धेरै महत्त्वपूर्ण भएको छ। मोदी आफैं विद्यार्थी संघबाट होइन आरएसएसबाट आएका हुन् तर विद्यार्थी संघको स्थापना आरएसएसले गरेको हो ।

पार्टीमा मोदी र शाहको निर्णय मात्रै मान्ने प्रवृत्तिबारे नीलाञ्जन मुखोपाध्याय भन्छन्, ‘२०१४ देखि यस्तो हुँदै आएको छ, एक–दुई मुद्दा हटाउनुहोस्, २०१७ को जस्तै उनीहरू मनोज सिन्हालाई यूपीको मुख्यमन्त्री बनाउन चाहन्थे । तर दबाबका कारण योगीलाई मुख्यमन्त्री बनाइयो, अन्य विषयमा भने बिस्तारै अब एउटै सम्राट रहेको देख्न थालिएको छ, उनले मात्रै शासन गर्नेछन् अब ।” बीबीसीको सहयोगमा